Đối chiếu và so sánh
Đối chiếu để lấy thêm được sự thấu hiểu, chứ không nên so sánh để mang lại thêm sự phiền muộn
Thầy giáo dạy Địa và Rubik's cube
Đôi khi, mình cũng có ngồi đọc lại những gì mình từng viết. Một phần là vì cay cú (mình viết tâm huyết thế này mà không có ai đọc huhu), và một phần là để ngẫm nghĩ.
Một điều mình có nhận ra, đó là khá nhiều các bài của mình được đặt tên “cái A và cái B”. Gần nhất thì có là bài viết về product, xa hơn thì về việc ăn tết, hoặc là về tuyển dụng, về machine learning… Rồi có hôm mình nói chuyện với bạn mình, thì cũng có thấy là mình có một thói quen, hoặc là sở thích; đó là liên kết những thứ hơi khác biệt một chút, và vẽ ra một sự liên hệ giữa chúng. Nhìn được thấy sự tương quan và đồng điệu từ những điều tưởng khác lạ, như một cách để hiểu thêm và làm rõ hơn về suy nghĩ của mình.
Một kỷ niệm của mình về sự đối chiếu này, chắc lại phải kể về chuyện một bài essay mình viết từ gần 20 năm trước. Mặc dù là cả đời mình thì học chuyên tự nhiên, nhưng mà cái mình nhớ thì lại là bài tập của lớp Địa mới quái chứ.
Mới năm đầu đi du học, tiếng Anh còn bập bõm. Toán lý hoá thì còn nói chuyện bằng ký hiệu, lịch sử thì mình còn biết chuyện nọ chuyện kia; thế nên sợ nhất thì lại là mấy cái môn oái oăm khác như môn Địa. Geography, lúc đó được chia thành phần science và humanity geography. Science là những thứ khoa học, các hiện tượng tự nhiên, khí hậu khí quyển, đá nọ đá kia, vân vân và mây mây (cumulonimbus I mean).
Còn về phía humanity geography, thì lại học về các khía cạnh xã hội của địa lý; về con người, văn hoá, sự kết nối của cộng đồng và địa lý. Thầy giáo của mình lúc đó, Mr. Heah - một thầy giáo trẻ, vui tính nhưng cũng rất khó tính - bắt đầu học kỳ với một bài luận và cho mọi người cả tháng để làm. Nội dung thì mình cũng không thể nhớ một cách cụ thể nữa, nói chung là tìm một hình ảnh để so sánh với xã hội và địa lý và giải thích.
Hồi đó, trong trường mình đang có phong trào chơi Rubik, cứ 2 đứa trong khoá thì có 1 đứa đang cầm một cục rubik quay đi quay lại. Mình cũng tập toẹ chơi một xíu, nhưng mà chỉ học được cách giải đơn giản nhất, chứ cũng không đủ kiên trì để nghiên cứu thêm; bây giờ thì cũng đã quên hết rồi. Ngồi tắc tị với đề bài không biết viết gì, mà 2 ông roommates của mình, mỗi ông cầm một cục rubik quay loạch xoạch; rồi mình quyết định bài viết của mình sẽ là so sánh xã hội với một cục rubik. Bắt đầu từ những mảng màu đơn sắc, trải qua sự trộn lẫn sẽ dẫn đến các mặt rubik hỗn loạn nhìn không có đầu đuôi gì. Địa lý, là những thuật giải: cách để bóc tách và phân tích sự hỗn độn, dần dần make sense lại thế giới, xây dựng lại những góc nhìn và tìm lại được bản chất và sự hình thành của xã hội; để đưa cục rubik về trạng thái hoàn hảo rõ ràng ban đầu.
Trong sự ngạc nhiên của mình, Mr. Heah lại rất thích bài viết này (mặc dù mình thề là lúc đó tiếng Anh của mình còn rất kém) và cũng đánh giá bài viết của mình rất cao. Lần đầu tiên trong đời mình được nêu tên trong một lớp humanity (mà không phải vì điểm kém), và cũng là một kỷ niệm mình vẫn nhớ đến bây giờ.
Cái A và cái B
Trong tiếng Anh, có một cụm từ là “in layman's terms”, là cách để giải thích một khái niệm phức tạp hơn bằng một cách diễn giải dễ hiểu hơn mà không phải sử dụng các từ ngữ chuyên môn. Cũng như một số lời khuyên trong việc học tập, đó là để hiểu rõ một khái niệm thì bạn có thể tìm cách dạy lại kiến thức đó cho một người khác, đó là một cách để củng cố lại kiến thức cho chính bạn. Khi đặt ra những sự đối chiếu và đặt hai vế lên cùng một bàn cân, đó như là những bài tập cho khả năng tư duy (critical thinking) của bạn, để bạn có thể đánh giá, so sánh và nhận định tốt hơn nhiều.
Một trong những người cũng hay sử dụng phương pháp này là sếp cũ của mình (là E ở trong câu chuyện này). Mình cũng khá thích cách E hay dùng phương pháp này để giải thích những khái niệm phức tạp, hoặc là những hoàn cảnh éo le. Đương nhiên là để có thể đặt ra những sự đối chiếu hay so sánh này thì cũng cần một kiến thức nền rất trải dài nhiều phương hướng. Khi bạn có thể dùng ví dụ về MU để chê bai được project trong công ty, tự nhiên bạn cũng chém gió nó cũng mượt mà trôi chảy hơn hẳn.
Khi vẽ ra được những sự tương đồng với những thứ gần gũi hay trực quan hơn, cách truyền đạt của bạn cũng sẽ dễ đi vào lòng người hơn. Hồi nhỏ với các lớp văn học, có thể bạn đã đau đầu với những câu chuyện về phép ẩn dụ, hoán dụ; mình cũng vậy. Khi đọc nhiều thứ hơn, bạn mới thấy những sự tinh tế của chúng, cảm nhận được những câu chuyện được kể nó có hồn hơn rất nhiều. Có những vần thơ mình chỉ đọc qua từ thời cấp 2, tại sao mà bây giờ mình vẫn có thể nhắc lại không quên? “Gậm một mối căm hờn trong cũi sắt. Ta nằm dài, trông ngày tháng dần qua”, một câu thơ iconic chẳng hạn; bất kể bạn có theo học hay làm gì, bạn có thể quên đây là bài thơ nào hay của ai, nhưng bạn cũng vẫn có thể có một chút ấn tượng về nó, về hình ảnh đằng sau.
Xây dựng sự đối chiếu, theo mình, là một cách vô cùng hiệu quả để giúp bạn thấu hiểu hơn về một vấn đề, một khái niệm hơn. Nó cũng giúp bạn có thể truyền tải được nội dung cho mọi người khác, vừa đơn giản và dể hiểu hơn, và còn đi thấm vào lòng người hơn.
Đối chiếu và so sánh
Tại sao từ đầu mình lại dùng từ là đối chiếu mà không phải là so sánh? Vì đối chiếu là một dạng của so sánh, nhưng nó lại gần nghĩa hơn với điều mình muốn nhắc đến. Đó là tìm hiểu về sự tương đồng và khác biệt, nhưng lại mang thiên hướng nhắc về tính chất của sự việc hơn.
So sánh thì lại một từ có nghĩa rộng hơn rất nhiều, nhưng trong ngữ cảnh thường xuyên được sử dụng thì nó lại thường hơi mang hướng của việc so bì: cái này tốt hơn cái kia. Để so sánh hai thứ khác biệt với nhau và so kè với nhau, một cách đơn giản để nhắm đến đó là xây dựng ra các khía cạnh, ra các metrics, ra các measurements khác nhau để tiện cho việc so sánh.
Tiêu biểu có thể nhắc về hai show âm nhạc đình đám của năm 2024, với các fans của cả hai bên tìm cách để cạnh tranh nhau về độ thành công. Có người thì dẫn chứng về số lượng view Youtube, có người thì dẫn chứng về tầm ảnh hưởng trên mạng xã hội, có người thì đếm độ lag của trang web book vé concert hay là đo báo cáo tài chính của nhà tài trợ… Kết cục là những trận chiến nảy lửa trên mạng xã hội chia bè kết phái, và qua nửa năm rồi vẫn chưa có hồi kết. Tuy nhiên, với việc so sánh mang tính cạnh tranh so bì, thì nó lại dẫn đến những sự toxic không cần thiết. Khi đem những cạnh tranh giữa các con số, metrics và bỏ qua nhiều khía cạnh khác nhau, tất cả với mục đích để chứng tỏ sự ưu việt của mình so với đối thủ, đó là ngòi nổ, là sự phát triển của các sự tranh chấp không đáng có.
Đó là sự so sánh “apples vs. oranges”, khi so sánh thì mang lại nhiều điều tiêu cực hơn là tích cực. Và đó cũng là sự khác biệt mình muốn nhắc đến giữa việc đối chiếu và so sánh. Một hướng mở rộng tư duy của bạn và mang lại nhiều kiến thức, còn một hướng lại mang lại hạn chế, và mang lại nhiều tiêu cực hơn là tích cực.