Đọc và hiểu

Đọc và hiểu không giống nhau, bạn phải đọc để hiểu cách đọc, hiểu cách hiểu để hiểu rằng đọc và hiểu là hoàn toàn khác nhau

Có lẽ một thứ mà con người làm nhiều nhất trong ngày là đọc. Nếu bạn để ý, thì chúng ta đọc tài liệu, đọc tin tức, đọc các bài post trên mạng xã hội; mỗi ngày đọc và lướt qua hàng nghìn mẩu thông tin nho nhỏ.

Đọc nhiều như thế, nhưng bạn có chắc chắn là bạn hiểu hết được những gì bạn đã đọc qua? Và đủ sự thấu hiểu để mang đến một cái nhận định toàn cảnh, cân bằng và thuyết phục?

Mình cũng là một người đọc tương đối nhiều, không hẳn là đọc sách, nhưng đọc nhiều tin tức cũng như các bài blog của doanh nghiệp hoặc cá nhân; đây cũng là một thứ làm mình tò mò. Mình nhận thấy là có một sự khác biệt giữa đọc và hiểu, thậm chí hiểu còn có nhiều tầng khác nhau của nó nữa. Mạng xã hội và thời đại content khiến mọi người dễ dàng hơn trong việc đưa ra nhận định và phán xét; đây cũng là một thứ cũng ảnh hưởng đến sự phát triển về đọc và hiểu của mỗi cá nhân.

Photo by Roman Kraft on Unsplash

Đọc và hiểu một cách chuẩn mực

Cái này là một thứ mà mình ngẫm lại từ ngày xưa, lúc mình có đi học ở nước ngoài, và có một môn học riêng về việc đọc hiểu (mình học theo A level ở Singapore, và General Papers là một môn học bắt buộc bất kể bạn chọn subject combincation nào). Môn học bao gồm có 2 phần, một là reading comprehension - đọc hiểu và trả lời các câu hỏi, tóm tắt các ý chính, hai là viết luận. Đương nhiên là với một đứa học sinh nước ngoài với vốn tiếng Anh kém cỏi thì mình không thích môn học này rồi. Nhưng sau này càng về sau thì mình cũng cảm thấy giá trị của nó.

Read là đọc, và understand là hiểu, nghe nó nôm na là vậy. Comprehend nó lại mang ý nghĩa sâu xa hơn, như kiểu bạn nắm bắt được nội dung của bài đọc vậy. Các bài tập của Reading Comprehension nó đều mang hướng trau dồi các kỹ năng để giúp học sinh hiểu sâu hơn về bài đọc: Trả lời các câu hỏi dựa theo nội dung của bài đọc, để hiểu được nội dung của bài viết đang trình bày ý tưởng gì. Sử dụng một từ đồng nghĩa để thay vào một cụm từ trong bài, để học cách biến tấu và sử dụng ngôn từ một cách hợp lý. Tóm tắt lại một đoạn của bài viết với một số lượng từ có giới hạn, hướng dẫn cách tóm tắt các ý chính của đoạn văn mà bỏ qua những thứ rườm rà, trình bày lại nội dung theo cách hiểu của chính mình. Các chủ đề của bài viết thường là những thứ hơi đặc biệt hoặc chuyên môn 1 xíu, để học sinh được vươn ra khỏi vùng an toàn của mình và có trải nghiệm đọc thêm về các topic mà mình chưa đụng tới bao giờ.

Về sau mình ngẫm lại, thì các kỹ năng này thật sự là vô cùng cần thiết trong cuộc sống. Khi mình không còn nghĩ nó là môn “tiếng Anh” nữa, chỉ cần biết nhiều từ khó, biết ghép câu ghép vần cho đúng ngữ pháp; thì kỹ năng đọc hiểu này nó đi cùng với mình trong cuộc sống và đến tận bây giờ nó là những thứ mình phải vận dụng hàng ngày. Đọc và hiểu thêm những kiến thức mới (như mình đọc về Quantum computing chẳng hạn hehe); kể lại câu chuyện của chính mình; đọc hiểu đề bài của các task, giải thích lại cho juniors, và đi sâu hơn vào xử lý vấn đề; vân vân và mây mây. Đến bây giờ, khi mình có các bạn juniors mới mình cũng nhắc các bạn cố gắng tập đọc và viết lại learning journal, như là một cách để các bạn có thể làm quen với kiến thức cũng như tự xây dựng tư duy của chính mình.

Đọc và hiểu, có lẽ là một trong những kỹ năng mà bản thân mình đánh giá cao nhất.

Khung năng lực

Dùng từ “khung năng lực” tự nhiên nghe bài nó oai hẳn, tuy nhiên thực ra chỉ là mình muốn tự đặt câu hỏi: “vậy đọc hiểu có các cấp độ khác nhau không?”, và làm sao để đánh giá được điều này.

Một đánh giá từ UNESCO, đánh giá rằng một nửa teenagers trên thế giới là không có khả năng đọc hiểu (read with comprehension) (Link: ourworldindata.org - UNESCO Institute for Statistics). Tiêu chí được đánh giá là “they can connect the main ideas across various texts, understand the author’s intentions, and draw reasoned conclusions.”, dịch 1 cách nôm na qua tiếng Việt là “kết nối ý tưởng qua nhiều đoạn nội dung khác nhau, hiểu ý định của tác giả, và đưa ra được kết luận thông qua lập luận chặt chẽ”. Đây là một con số trung bình của cả thế giới, với các nước phát triển nhất đạt tỷ lệ này đến hơn 80%, trong khi các nước kém phát triển nhất chỉ đạt được 5%.

Một điều chúng ta có thể thấy là tiêu chuẩn đọc và hiểu cũng được nghiên cứu khá sát sao trên thế giới. Các tổ chức thế giới cũng xây dựng các khung năng lực và khung đánh giá vô cùng chặt chẽ, để nghiên cứu về sự phát triển trong giáo dục ở từng đất nước. UNESCO có riêng 1 trang chỉ để giải thích về chủ đề này (link) nhưng mà để đọc hết đống này thì chắc là cũng phải cả tháng.

Mình có thử nghiên cứu qua các thông tin của Việt Nam nhưng chưa tìm được có văn bản cụ thể ở đâu (ngoại trừ VQF - đánh giá về học lực và các cấp bậc trong hệ thống giáo dục Việt Nam). Mình có tham khảo về khung đánh giá của Mỹ, thì họ đi theo tiêu chuẩn quốc tế của OECD, gọi là PIAAC. Đây là một khung điểm từ 0-500 để đánh giá về các trình độ khác nhau của người lớn, của các domain khác nhau (literacy, numeracy, digital problem solving và reading components). Tính ra thế giới cũng đã nghiên cứu về vấn đề này khá là kỹ càng.

Mình có screenshot một cái định nghĩa từ NCES(Trung tâm chuyên về thống kê giáo dục của Mỹ - Link)

Mình cũng muốn dịch ra cho mọi người đọc nhưng mà dài quá…

• Level 1: tìm thông tin trong một đoạn văn, được trình bày giống với câu hỏi(ví dụ đoạn văn là “A là B”, câu hỏi sẽ là “A là gì”)

• Level 2: kết nối thông tin từ các mảnh dữ kiện khác nhau, cần phải viết lại theo cách khác (paraphrase) hoặc suy luận đơn giản.

• Level 3: cần hiểu cấu trúc câu chữ/văn bản; cần phải đọc, kết hợp các dữ kiện và đưa ra kết luận. Loại bỏ thông tin thừa thãi. Văn bản có thông tin trái chiều nhưng không nổi bật như thông tin chính

• Level 4: Cần khả năng phân tích, kết hợp và suy luận (nhiều bước). Cần hiểu thêm kiến thức nền (background knowledge). Cần nắm bắt các ý tưởng phụ để kết nối nội dung. Có nhiều thông tin trái chiều được thể hiện song song; có nhiều thông tin tình huống, giả sử để người đọc phải suy ngẫm.

• Level 5: Kết nối và phân tích thông tin giữa nhiều nội dung phức tạp, xây dựng lập luận nhiều chiều. Đánh giá các tranh luận dựa trên bằng chứng xác đáng. Đánh giá sự tin cậy của thông tin. Cần phải nắm được các ẩn ý, các kiến thức chuyên môn.

Sự liên hệ với Social Media

Ở thời đại này, thì thông tin mọi người đọc nhiều nhất trên mạng có lẽ đó là những nguồn thông tin từ Social Media, và ngày càng nhiều là các short-form content. Điểm mạnh của các short-form content này là ngắn gọn và dễ lan truyền: đủ ngắn để người xem có thể nhận được nội dung, và đủ thú vị để người đọc/xem sẽ phản hồi hoặc là chia sẻ với bạn bè của mình.

Nhiều khi bạn sẽ nhận được rất nhiều “kiến thức” trên mạng nhờ vào việc theo dõi các dòng tranh luận từ nhiều phía. Đó là khi việc đọc hiểu trở nên quan trọng hơn bao giờ hết: bạn muốn nắm bắt vấn đề thì phải nắm được thông tin từ nhiều nguồn, từ các phía trái chiều và tổng hợp lại thành một thông tin ổn định. Các nguồn thông tin có thể đều là từ user-generated content, từ các con người cũng tương tự như chính bạn; bạn không biết họ là ai, họ là người như thế nào, họ có đáng tin cậy hay không, họ đang muốn điều gì. Nắm bắt được vấn đề cũng như đánh giá sự xác thực của các nguồn thông tin là một điều khó khăn, với dữ kiện thì chắp vá mà thật giả lại còn lẫn lộn.

Một nghiên cứu khá hay ho từ Kellogg School of Management, cho biết là con người có xu hướng sẽ phản ứng mạnh mẽ và thiếu lý trí hơn đối với những thông tin làm họ tức giận(link). Con người có khả năng phân tích và đánh giá thông tin sai lệch, tuy nhiên, sự lý trí này sẽ biến mất khi họ nhận được những thông tin làm họ nổi giận. Giận quá mất khôn là có thật.

Outrage, in turn, drives people to share or retweet these often-misleading social-media posts. And it makes them more willing to do so without actually reading the article linked in the post, even if they are otherwise good at identifying misinformation.

“We actually find people are not terrible at discerning between misinformation versus trustworthy news,” Brady says. “But here’s the key: if you give them an outrage-evoking article with misinformation, that ability they have, it goes out the window; they are more likely to share it anyway.”

Link:article

Đây là một vấn đề trong việc phát tán những thông tin, những nội dung sai lệch trên mạng. Với Social Media, nhiều lúc những cuộc cãi vã trái chiều xảy ra và nhiều bên cũng không còn tỉnh táo để đánh giá và nhận định những sai lệch hoặc là sự chuẩn xác của nguồn tin. Những post facebook hay thread, hoặc video ngắn mấy chục giây trên tiktok/reels thường chỉ mang lại được một góc nhìn ngắn và chưa toàn vẹn về một sự việc, nhưng chính nó lại dễ được phát tán và lan tràn, tăng thêm sự khó khăn trong việc hiểu rõ một vấn đề. Mọi người sẽ có xu hướng nhảy vào tranh luận ngay trước khi trước khi có thể xây dựng một lập trường chín chắn và cặn kẽ.

Có lẽ chính vì thế mà mình muốn viết thêm một chút, để mọi người ngẫm nghĩ thêm về đọc hiểu. Đọc hiểu lại vô cùng quan trọng trong thời kỳ nội dung số lan tràn, nhưng social media lại khiến việc hiểu và phân tích vấn đề phức tạp hơn rất nhiều.

Kết

Một bài viết cũng hơi lan man về đọc và hiểu của mình. Cũng mong mọi người đọc và xem xét thêm một chút, và hiểu ra rằng, để hiểu rõ một vấn đề, nó còn có rất nhiều mức độ và cấp độ. Trau dồi khả năng hiểu của mình có lẽ là một hành trang quan trọng trong thời đại của nội dung ngắn, của user-generated content. Đừng làm người đọc mà hãy làm người hiểu.