Học thầy không tày học cách tư duy
Khi mà có quá nhiều các "thầy" ở trên mạng coi bạn như ví tiền biết đi
Miếng bánh mentor màu mỡ
Rộ lên trong cộng đồng mạng thời nay là các câu chuyện về các khoá mentorship, hoặc là các khoá học mạng, được dựng lên bởi các “chuyên gia”, với chất lượng không đảm bảo cũng như những lời hứa hẹn viển vông. Nhiều người bức xúc về sự khập khiễng của những lời quảng cáo bay bổng, so với chất lượng của dịch vụ họ được nhận về. Tiêu tốn cả chục triệu đồng nhưng cũng không đạt lại được gì nhiều, đương nhiên là mọi người phải bức xúc rồi.
Tuy nhiên, để nói về nhu cầu được dạy bảo, chỉ đường, thì nó lại là một cái nhu cầu thực sự rất lớn và cấp thiết. Bằng cấp cũng như kỹ năng, đó là những thứ đánh thẳng vào nhu cầu thiết yếu nhất với các bạn đang (hoặc đang chuẩn bị) đi làm: đó là employability, là income potential. Có khởi điểm với một chỗ làm tốt, với income tốt, có khả năng thăng tiến tốt, đối với nhiều người đó là bắt đầu của một ước mơ, có thể đưa họ đi rất xa. Thế nên, nhu cầu được hướng dẫn, hoặc thêm một chút hỗ trợ để có thể cạnh tranh hơn là rất lớn. Cũng như Einstein từng nói, kỳ quan thứ 8 của thế giới là lãi kép (compound interest), chênh lệch nhỏ trong sự compound sẽ dẫn đến chênh lệch rất lớn về sau; lợi thế ở nơi bắt đầu sẽ đi cùng bạn rất là xa, để bạn có thể chỉ cần 10 năm để làm được những thứ người khác cần 20 năm mới làm được.
Một mảnh đất màu mỡ, nguồn demand không bao giờ cạn, “mentoring” là một mảng rất tiềm năng. Nhận ra miếng bánh màu mỡ này, thì các “chuyên gia” sẽ muốn nhảy vào và khai thác, bất chấp là dịch vụ họ mang đến là gì, có tốt hay không. Tuy nhiên, là một ngành còn chưa được quản lý chặt chẽ, thì “người tiêu dùng” - ở đây là các bạn trẻ muốn sử dụng dịch vụ của họ - cũng không có được một sự bảo vệ nào hết. Các bạn có thể tố cáo, bóc phốt họ trên mạng, nhưng nó cũng có giới hạn. Có người thì lại đợi cơn bão chìm xuống thì xuất hiện lại; có người kiếm đủ rồi thì biến mất và tận hưởng sung sướng; hoặc là thay tên đổi họ thành entrepreneur và đi sang các mảng khác mà ít người nhận ra họ.
Với hiện trạng này, có lẽ mỗi người cũng chuẩn bị thêm cho mình một chút kiến thức để đánh giá phân loại, tránh rơi vào tình cảnh tiền mất hy vọng không có tật mang.
Kiến thức, kỹ năng và kế hoạch
Việc học hành và phát triển bản thân thì luôn có nhiều khía cạnh, và cách tốt nhất thì luôn là phát triển nhiều hướng cùng một lúc. Tương ứng như vậy, biết được sự khuyết thiếu của bản thân, và tìm hướng để giải quyết nó, đó là bắt đầu của tư duy problem-solving.
Mình có nhắc đến kiến thức và kỹ năng, cũng như là khả năng kết hợp trong bài mình viết về cách học hành. Tương ứng với kiến thức và kỹ năng, thì về phía bên dạy học cũng có các kiểu khác nhau. Ví dụ bạn có thấy là có sports coach, nhưng mà lại là Maths teacher? Sports coaching sẽ thiên về việc làm đi làm lại các drill, để bạn phát triển các kỹ năng của mình, để có thể sử dụng các kỹ năng đó trong trường hợp thực tế. Nhưng giáo viên thì có thể hơi thiên về việc bổ sung thêm các kiến thức mà bạn chưa biết, cùng với cách ứng dụng trong giải các bài tập để bạn nắm vững kiến thức mà bạn được học. Sát nghĩa thì cũng chưa hẳn, vì đôi khi trong coaching cũng có bổ sung kiến thức, và trong teaching cũng có việc luyện tập; tuy nhiên ý mình muốn nhắc đến ở đây là có các hình thức dạy và học khác nhau, để giải quyết các sự thiếu khuyết trong kỹ năng, hoặc là kiến thức. Người làm được việc này thì thường cần có kiến thức khá là sâu về chuyên môn, có kinh nghiệm về việc huấn luyện hoặc giảng dạy. Đôi khi có những seniors cũng rất giỏi trong nghề nhưng lại không có khả năng truyền đạt dạy dỗ, nhưng cũng có những người giỏi truyền đạt thì lại không thường xuyên bổ sung kiến thức chuyên môn hoặc thực tế.
Một dạng khác của các dịch vụ trên mạng thì đó là hình thức vạch ra và thực hiện kế hoạch, có thể là advisor và consultation. Một là bạn đã có một mục tiêu trước mắt (ví dụ như thi đỗ học bổng), và họ sẽ vạch ra một lộ trình giúp bạn thực hiện điều đó và theo dõi trong quá trình; hai là bạn đang mông lung với các bước đi tiếp của bản thân, và cần có một người giúp định hướng. Đây là một mô hình mập mờ nhất, vì có rất nhiều biến số trong những kế hoạch này: họ không có tác động lên kết quả cuối cùng, vì làm bài thi, hoặc đi phỏng vấn thì bạn sẽ là người thực hiện. Dễ dẫn đến một việc đó là nếu fail thì là do bạn còn thành công thì là do bên tư vấn (hoặc cũng có thể ngược lại, bạn thấy thành công là do bạn tự làm chứ fail thì là do bên kia tư vấn vớ vẩn =)), điều cũng hoàn toàn có thể xảy ra). Việc vạch ra một kế hoạch cụ thể cho một người cũng cần rất nhiều effort, vì bạn thấy đó, mỗi cá nhân đều có sự khác biệt về điểm mạnh điểm yếu cũng như là nhu cầu; không thể xây dựng một dịch vụ đại trà được. Nên khi những dịch vụ này được scale up, thành lớp 10 người 100 người, chất lượng dịch vụ sẽ được giảm rất thấp và khó mà có thể đáp ứng được nhu cầu của bạn.
Ngoài ra còn một mặt khác mà mọi người hay nhắc đến, đó là mentoring. Cá nhân mình thôi, mình luôn nghĩ mentor không phải là một công việc hoặc là một chức danh. Thay vì bổ sung kỹ năng, kiến thức hoặc vạch ra kế hoạch phát triển, mình sẽ coi mentor như một người mà giúp bạn mở mang về mặt mindset. Đó là cách tư duy, cách tiếp cận về một vấn đề theo một hướng khác so với những gì bạn đang có. Mindset nó lại hơi trừu tượng, và nó thuộc về bản thân bạn; bạn không thể học được mindset của người khác mà chỉ có tự phát triển mindset của bản thân lên. Người giúp tư duy của bạn mở mang hơn, bạn có thể nhận người ta là mentor của bạn, chứ họ sẽ không nhận là họ mentor bạn để phát triển thêm. Mentor is a title that you earn, not something you get paid to do. Mình cũng từng kể qua câu chuyện về hai người sếp đã giúp mình rất nhiều trong việc phát triển bản thân ngày hôm nay.
Đặt câu hỏi
Nghe thì cũng oái oăm, thay vì có thầy để học hỏi, thì bây giờ bạn lại cần biết cách để lựa chọn thầy, lựa chọn cách học. Tuy nhiên, nó cũng là sự bắt đầu của tư duy phản biện, về khả năng nghiên cứu; và mình nói thật là ai cũng nên xây dựng cho mình những tư duy này, chứ không nên nghe theo những nội dung mỳ ăn liền. Học cách đặt câu hỏi cho bản thân và tự tìm cách trả lời, đó là bước đầu tiên và cũng là nền móng vững chắc sẽ đi cùng bạn sâu xa nhất.
Mình cũng nhắc đến một lần, đó là sự giúp đỡ luôn ở quanh các bạn. Có rất nhiều các anh chị seniors có kinh nghiệm có kiến thức, và luôn sẵn sàng give back. Tuy nhiên, sự giúp đỡ của họ là passive: họ sẽ không lao ra tìm đến bạn để cho bạn lời khuyên và bán cho bạn một khoá học, mà bạn phải tìm đến họ và đặt ra những câu hỏi; họ sẽ sẵn sàng giúp đỡ nếu họ có thể. Tuy nhiên, họ chỉ có thể giúp người mà có thể giúp được; và đó là người có sự chuẩn bị sẵn sàng; người đã có sự chuẩn bị trước.
Đó là lúc bạn phải hiểu cách đặt câu hỏi và trả lời, để bạn có thể tự làm “bài tập về nhà”. Nó đơn giản hơn bạn nghĩ khá nhiều, chỉ là cần một cách để bắt đầu. Lấy một ví dụ đơn giản về việc đi du học đi, bạn muốn du học ở nước A và học về ngành B ở bậc thạc sỹ.
Nước A có những trường nào dạy về ngành B ở bậc Thạc sỹ, và chúng được xếp hạng như thế nào → chắc chắn là có những bảng xếp hạng về khoá học, về trường, về chất lượng đào tạo
Những điều gì sẽ được dạy ở trong khoá học, chi phí, yêu cầu của khoá học là gì → những cái này chắc chắn sẽ có đầy đủ thông tin trên website của trường, bạn muốn dành cả chục nghìn đô đi học nước ngoài thì cũng phải dành được 1 ngày để đọc qua website của trường chứ.
Khả năng kiếm việc sau khi đi làm thế nào, ở lại nước đó hay lại sang nước khác đi làm tiếp → bạn muốn tìm việc làm ở đâu, và ai có thể cung cấp cho bạn về các thông tin này → ở cộng đồng alumni của trường, hoặc là trường có career support không, hoặc là các senior trong nghề ở nơi bạn muốn làm việc; mỗi người này sẽ có thể đưa cho bạn các thông tin khác nhau → tìm được họ ở đâu, và hỏi họ những gì.
Cách đặt câu hỏi cũng quan trọng → giải thích bạn là ai, bạn đang có vướng mắc gì, tại sao bạn tìm được họ, câu hỏi cụ thể của bạn, và tại sao bạn nghĩ họ có thể giúp được bạn khi mà bạn reach out → bạn đang reach out cho những người đang đi làm và có công có việc, họ cũng không có thời gian tìm hiểu những điều trên, nên là bạn phải là người cung cấp những thông tin như vậy.
Đó, nếu tính ra những thứ bạn có thể làm, thì khi bạn đặt ra một loạt câu hỏi, nó sẽ giúp bạn định hình được tư duy và giải quyết vấn đề. Các câu hỏi đều là các thứ bạn có thể tự nghĩ được, là những thứ bạn có thể tìm thấy được dễ dàng qua Google, qua nguồn thông tin chính thức của trường; nếu bạn bỏ thêm một chút công sức.
Kết
Xây dựng cho mình một chút tư duy, đó là cách để bạn có thể tự giúp bản thân vượt qua nhiều cạm bẫy. Đó cũng là một bài tập nhỏ, để bạn có thể nắm được cái bạn mà bạn biết là bạn không biết (things you know that you don’t know).
Còn những thứ còn phức tạp hơn, đó là những thứ bạn không biết là bạn không biết (things you don’t know what you don’t know). Đó là khi, bạn sẽ trải qua những mentor trong đời và họ giúp bạn mở rộng tầm hiểu biết ra. Hy vọng, bạn cũng sẽ tìm được những con người đó trong cuộc đời của bạn.
Nếu bạn hứng thú với bài viết này của mình, bạn có thể xem thêm:
Hai người sếp - khi mình kể về những người mình đã giúp mình phát triển rất nhiều
Lời nhắn nhủ và cách học hành - một chút suy nghĩ của mình về việc học hành và cách để phát triển cá nhân.